بنگاه‌های اقتصادی صندوق بازنشستگی کشوری چگونه روند افزایش وابستگی به دولت را معکوس کردند؟

خطر ورشکستگی صندوق‌های بازنشستگی از جمله موضوعاتی است که به‌ویژه در دهه اخیر از سوی اقتصاددانان صاحب‌نام ایران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابَرچالش‌های اقتصادی کشور از آن نام برده می‌شود. عوامل مختلفی در شکل‌گیری بحران صندوق‌های بازنشستگی و وابستگی روزافزون و نگران‌کننده آنها به منابع دولتی و بودجه عمومی موثر بوده است که از جمله می‌توان به کاهش سن بازنشستگی و کاهش منابع ورودی به صندوق‌ها، اقتصاد تورمی و نرخ پایین رشد اقتصادی و نوسانات شدید ارزی، نظام بانکی ناکارآمد، محیط بی‌ثبات و پرریسک کسب‌وکارها، و وابستگی شدید به دولت و پایین بودن نرخ بهره‏وری فعالیت‌های اقتصادی در صندوق‌ها اشاره کرد. در کنار این‌ موارد، عوامل جمعیتی نیز در بروز این پدیده مؤثر بوده‌اند، عواملی مانند کاهش سن بازنشستگی (که میانگین آن به 51 سال رسیده است)، ناهمگونی رشد جمعیت و افزایش سهم جمعیت سالمندان و بازنشستگان و کاهش جمعیت ورودی به صندوق یا به عبارت دیگر، رشد منفی شاغلان کسورپرداز و کاهش نسبت پشتیبانی.

در کنار این موارد، حاکمیت و مجموعه نهادهای آن نیز متاسفانه نه‌تنها در دهه‌های گذشته، فاقد نگاهی آینده‌نگرانه به صندوق‌های بازنشستگی بوده‌اند، بلکه با مجموعه اقدامات در حوزه‌های اجرایی و قانون‌گذاری، بر آتش این بحران، بنزین ریخته‌اند. از جمله این اقدامات می‌توان به تحمیل قوانین نامنطبق با منطق کسب‌وکار صندوق‌های بازنشستگی (از جمله تصویب نزدیک به 30 مصوبه در خصوص بازنشستگی پیش از موعد، تصویب قوانین حمایتی متعدد و…)، خصوصی‌سازی شتاب‌زده و تحمیل سیاست بنگاه‌داری (چندان‌که بخش بزرگی از بدهی‌های دولت با واگذاری بنگاه‌های زیان‌ده یا غیرسوددِه به صندوق‌ها مرتفع شده است) و مداخلات در تعیین مدیران غیرمتخصص با اهداف سیاسی یا ملاحظات منطقه‌ای  و… اشاره کرد.

خطر ورشکستگی درحالی صندوق‌های بازنشستگی را در ایران تهدید می‌کند که در اغلب کشورهای توسعه‌یافته، بزرگترین بنیادهای اقتصادی غیربانکی مربوط به سازمان‌های اقتصادیِ بازنشستگی است. منابع و دارایی‌های صندوق‌های بازنشستگی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، بخشی از نیروی محرکه اقتصاد است. در این کشورها، نسبت دارایی‌های صندوق‌های بازنشستگی بر تولید ناخالص داخلی (GDP) پیشی دارد. برای نمونه، دارایی‌های صندوق بازنشستگی هلند تقریبا برابر با 171 درصد از تولید ناخالص داخلی آن کشور در سال 2018 بود؛ حال آنکه ارزش دارایی صندوق‌های بازنشستگی در ایران به زحمت به ۳۰ تا ۴۰ درصد تولید ناخالص داخلی می‌‌رسد.

وضعیت صندوق بازنشستگی کشوری

به شکل مصداقی، این وضعیت را در مورد صندوق بازنشستگی کشوری می‌توان بررسی کرد. در حال حاضر، این صندوق به‌عنوان دومین صندوق بزرگ بیمه‌ای و قدیمی‌ترین صندوق بازنشستگی کشور، بیش از یک‌ونیم میلیون نفر بازنشسته را تحت پوشش دارد و در حدود یک میلیون نفر شاغل در شمار کسورپردازان آن جای دارند. صندوق بازنشستگی براساس آخرین برآوردها در سال1399 بیش از 75هزار میلیارد تومان حقوق بازنشستگی پرداخت می‌کند و مجموع تعهدات در این سال بالغ بر  79.5هزار میلیارد تومان بوده که 58.4هزار میلیارد تومان از این مبلغ، توسط اعتبارات دولتی تامین شده است. باید توجه داشت که نرخ نسبت پشتیبانی (نسبت کسورپردازان به حقوق‌بگیران) در جهان، در بدبینانه‌ترین حالت، دست‌کم 3 و در خوشبینانه‌ترین وضعیت 7 تا 8 است؛ اما طبق گزارش فصلنامه آماری صندوق بازنشستگی کشوری در انتهای سال1399، این نرخ برابر 0.7 بوده است.

نگاهی به گذشته نشان می‌دهد، صندوق بازنشستگی کشوری از سال 1384 و با برهم خوردن توازن کسورات دریافتی و حقوق پرداختی، از تعادل خارج و بعنوان یکی از سرفصل‌های هزینه‌بر، در بودجه عمومی دولت شناخته شد. افزایش سالانه حقوق، افزایش تعداد بازنشستگان و عملکرد اقتصادی صندوق به نحوی بود که تا ابتدای سال1399، وابستگی صندوق  بازنشستگی کشوری به دولت در پرداخت حقوق به بیش از 75درصد رسید و ادامه آن مسیر در سال1399 می‌توانست سبب افزایش این وابستگی به بیش از 88درصد شود.

با توجه به آنکه راهکارهایی چون افزایش ناگهانی حق بیمه کسورپردازان، افزایش میزان شاغلان استخدامی دستگاه‌های دولتی و یا کاهش حقوق بازنشستگان و وظیفه‌بگیران تحت پوشش، به دلایل روشن اقتصادی، اجتماعی و بعضا امنیتی برای کاهش میزان وابستگی صندوق بازنشستگی کشوری به بودجه عمومی عملا ممکن نیست؛ تنها راه نجات صندوق‌های بازنشستگی از ورشکستگی، افزایش فعالیت‌های سودآور و بهبود جدی عملکرد در حوزه سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی است.

عملکرد صندوق بازنشستگی کشوری در سال1399 نشان می‌دهد که گام‌های موثری در این جهت برداشته است؛ چراکه میزان وابستگی این صندوق به بودجه عمومی نه‌تنها برخلاف 14سال ماقبل آن افزایش نیافت، بلکه روند افزایش وابستگی به منابع عمومی معکوس شد و از 75درصد در سال 1398 به 70درصد در انتهای سال1399 کاهش پیدا کرد. (نمودار1).

نمودار 1- روند افزایش وابستگی صندوق بازنشستگی کشوری به بودجه عمومی دولت پس از 14 سال، در سال1399 معکوس شد و از 75درصد به 70 درصد رسید.

نکته قابل توجه آن است که در سال1399 هزینه‌های صندوق بازنشستگی کشوری به‌ویژه در حوزه پرداخت حقوق، افزایش قابل‌توجهی داشت؛ چراکه در این سال، دو مرحله همسان‌سازی و متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان با 90درصد حقوق شاغلین هم‌طراز انجام گرفت که در نتیجه آن، به‌طور میانگین حقوق دریافتی بازنشستگان کشوری نسبت به سال 1398، بالغ بر 77درصد افزایش یافت. علاوه بر این، در سال1399 افزایش دو برابری سقف بیمه درمان تکمیلی صورت گرفت که به‌شدت بر میزان هزینه‌ها می‌افزود. ضمن آنکه طرح‌های متعدد رفاهی و معشیتی از سوی صندوق به اجرا درآمد که در نتیجه آن، توان خرید بازنشستگان کشوری تا 30درصد افزایش یافت. اما علیرغم افزایش قابل‌توجه در ستون هزینه‌های صندوق بازنشستگی کشوری و محدودیت منابع دولت برای جبران آن، عملکرد سال1399 این صندوق نشان از آن دارد که برای اولین بار نه‌تنها وابستگی به منابع دولتی افزایش نیافت؛ بلکه شاهد کاهش 5درصدی وابستگی صندوق به بودجه عمومی دولت بوده‌ایم.

استراتژی‌های اصلی و فرعی و پروژه‌های راهبردی

کاهش وابستگی صندوق بازنشستگی کشوری به منابع عمومی دولت، در سایه اقدامات مهمی نظیر حذف و ادغام بیش از 25شرکت کاغذی و زیان‌ده، احیا و توسعه بیش از 7شرکت مهم اقتصادی، اتمام پروژه‌های کلیدی، حرکت در مسیر بورسی شدن 24شرکت زیرمجموعه و فعالیت هدفمند در بازار سرمایه محقق شد؛ به نحوی که سودخالص هلدینگ‌های تابعه صندوق از رقمی نزدیک به 3500میلیارد تومان در سال1398 به 13500میلیارد تومان در سال1399، ارتقاء پیدا کرد. این درحالی است که سود قابل تخصیص هلدینگ‌های تابعه به صندوق بازنشستگی کشوری از رقم 2هزار میلیارد  تومان به 10هزار میلیارد تومان (5برابر) افزایش یافت. اما این افزایش چشمگیر سودآوری و بهبود عملکرد اقتصادی چگونه محقق شد؟

در این جهت، مدیریت جدید صندوق بازنشستگی کشوری پس از استقرار در آخرین هفته‌های سال1398، بلافاصله استراتژی کلان صندوق را در حوزه اقتصادی و با هدف کاهش وابستگی به دولت، تحت عنوان کلی «بهبود بنگاه‌داری و توسعه اقتصادی» تعریف کرد که این راهبرد اصلی، در قالب چهار راهبرد فرعی و چندین پروژه راهبردی، به شرح جدول پیوست عملیاتی شد. همچنین، در جهت نظارت و پیگیری اجرای راهبردهای تعریف‌شده، سه کارگروه «ساماندهی هلدینگ‌ها و شرکت‌های بورسی»، «پیگیری ویژه مگاپروژه‌ها» و «بهینه‌سازی پورتفوی بورسی» تشکیل شد که در جلسات منظم به صورت هفتگی، عالی‌ترین مسئولان اقتصادی صندوق بازنشستگی کشوری در جریان روند پیشرفت کار و عملیات قرار می‌گرفتند و تدابیر و تصمیمات لازم بلافاصله اتخاذ می‌شد.

راهبرد اصلی	راهبردهای فرعی	پروژه‌های راهبردی
بهبود بنگاه‌داری و توسعه اقتصادی	خروج از بنگاه‌داری	* ادغام یا انحلال بنگاه‌های زیان‌ده و کمتر سودده* احیای بنگاه‌های ارزنده جهت آمادگی برای واگذاری * اجرای برنامه فروش اموال مازاد غیرمولد
	استقرار نظام پویای بنگاه‌داری	* ایجاد ساختارهای والدینی یا نظارتی (parent)  به‌جای ساختار هولدینگ‌داری* بهبود نظام حاکمیت شرکتی در بخش اقتصادی
	بهینه‌سازی پرتفوی سرمایه‌گذاری با رویکرد مدیریت بازده (بازدهی مناسب و بلندمدت)	* بورسی کردن بنگاه‌های سودده* بهینه‌سازی پرتفوی بورسی با حداکثر بازدهی * سرمایه‌گذاری در بنگاه‌های با بازدهی مناسب و بلندمدت
	تنوع‌بخشی پرتفوی سرمایه‌گذاری با رویکرد مدیریت ریسک	*ورود به کسب‌وکارهای آینده‌مدار و نوآورانه*طراحی و استقرار نظام سرمایه‌گذاری در صندوق‌های اقماری (صنسا) و اجرای آزمایشی آن

جدول1: استراتژی و پروژه‌های راهبردی صندوق بازنشستگی کشوری در سال1399

 

ساماندهی، انحلال و ادغام شرکت‌‌های تابعه

صندوق بازنشستگی کشوری دارای ده‌ها شرکت تابعه است که از منظر درصد مالکیت، مدیریت، حسابرسی و وضعیت سوددهی در شرایط متفاوتی قرار دارند. این شرکت‌‌ها در قالب پنج هلدینگ «تراز پی‌ریز»(ساختمانی)، «صنایع شیر ایران»، «آتیه‌صبا»(صنعتی و خدماتی)، «مدیریت ارزش سرمایه» و «شرکت سرمایه‌گذاری صندوق بازنشستگی کشوری» مدیریت می‌شوند. بررسی‌های صورت گرفته در معاونت سرمایه‌گذاری و امور اقتصادی صندوق در ابتدای سال1399 نشان می‌داد که برخی شرکت‌‌ها از سوددهی مناسب برخوردارند و برخی دیگر نیز کارنامه مطلوبی در این زمینه ندارند. بنابراین، رسیدگی به وضعیت شرکت‌‌های تابعه و ساماندهی آن‌ها از مهم‌ترین برنامه‌هایی بود که در دستور کار مدیریت جدید صندوق بازنشستگی کشوری قرار گرفت. افزایش بهره‌وری بنگاه‌ها، کاهش هزینه‌های اضافی و خروج از شرکت‌‌های زیان‌ده، محورهای مهم ساماندهی را تشکیل می‌داد. هم‌چنین به منظور واگذاری شرکت‌‌های تابعه، کمیته‌ ساماندهی صندوق تشکیل شد و پس از بررسی‌های لازم به این نتیجه رسید که این شرکت‌‌ها با اتخاذ یکی از چهار راهکار «فروش و واگذاری»، «عرضه در بازار سرمایه»، «ادغام» و «انحلال» ساماندهی شوند. در راستای استراتژی خروج از بنگاه‌داری، مصوب شد شرکت‌های تابعه صندوق بازنشستگی ظرف شش ماه از 158شرکت به 90شرکت کاهش ‌یابد. مصوبات کمیته ساماندهی صندوق برای خروج از بنگاه‌داری به تفکیک هلدینگ‌ها در جدول شماره2 آمده است. بدیهی بود که اجرای این مصوبه با مقاومت افراد و جریان‌های ذینفع و نیز نیروهای موثر در سطح برخی استان‌ها و مناطق کشور روبه‌رو شود و تحت عناوینی چون حفظ اشتغال، مانع از واگذاری برخی شرکت‌ها شوند که این موضوع، در مواردی چون فروش شرکت فرآورده‌های شیلاتی ایران، مانع واگذاری شد. بااین حال و علیرغم مجموعه فشارها و فضاسازی‌ها، صندوق بازنشستگی کشوری توانست فرآیند حذف و ادغام بیش از 25شرکت کاغذی و زیان‌ده را در سال1399 محقق سازد و 7شرکت مهم اقتصادی تابعه را احیا کند و توسعه دهد. صندوق بازنشستگی کشوری در سال1399 شماری از شرکت‌های زیان‌ده یا با بازدهی کم را، که در حوزه فعالیت‌های استراتژیک صندوق جای داشتند، در اولویت توجه و اقدامات اصلاحی قرار داد. این شرکت‌ها که هریک بنا به مشکلاتی در گذشته بازدهی غیرقابل‌قبولی داشتند، نیازمند احیاء و حمایت بودند. شرکت  صبا فولاد خلیج فارس، مجتمع معادن مس تکنار، صدر معادن ایرانیان، آپادانا سرام، فولاد اکسین و هلدینگ عمران و ساختمان تراز پی‏ریز از مهمترین و بزرگترین مجموعه‌های تابعه صندوق بازنشستگی کشوری هستند که فرآیند احیا و توسعه آنها در دوره مدیریت جدید این صندوق به اجرا درآمده و منجر به ساماندهی و سودآوری آنها شده است. به‌عنوان نمونه، با اقدامات انجام‌شده در پایان سال1399، میانگین تولید ماهیانه شرکت صبا فولاد خلیج فارس از 42هزار تن به  بیش از 90 هزار تن در ماه افزایش یافت و 7 رکورد جدید تولید و فروش در شش ماهه دوم سال مالی 1399 ثبت شد.

آماده‌سازی شرکت‌ها برای ورود به بورس

از ابتدای سال1399 هلدینگ مالی صندوق بازنشستگی کشوری مأموریت یافت تا با بررسی شرایط شرکت‌های زیرمجموعه صندوق بازنشستگی کشوری، روند پذیرش و عرضه اولیه شرکت‌ها را برای ارائه در بازار بورس تسهیل کند. بر این پایه، «هلدینگ بانک، بیمه و سهام» (گروه مدیریت ارزش سرمایه) که از هلدینگ‌های صندوق بازنشستگی کشوری است، با بررسی شرایط حقوقی و مالی شرکت‌های زیرمجموعه صندوق در مجموع 14 شرکت را شناسایی کرد که شرایط اولیه برای ورود به بازار سرمایه را دارند. فهرست شرکت‌های زیرمجموعه صندوق بازنشستگی که اقدامات لازم برای عرضه سهام آنها در بازار سرمایه انجام گرفته، از این قرار است:

1. شرکت پخش سراسری پگاه
2. شرکت کشت و صنعت و دامپروری پگاه (فارس و همدان)
3. هلدینگ تراز پی‌ریز (و شرکت‌های تابعه)
4. شرکت شیر پاستوریزه پگاه اراک
5. هلدینگ آتیه صبا
6. سیمان یاسوج
7. پگاه لرستان
8. پگاه تهران
9. فولاد اکسین خوزستان
10. صنایع شیر ایران
11. پگاه کرمان
12. صنایع بسته بندی فرآورده‌های شیری پگاه
13. انبارهای عمومی و خدمات گمرکی
14. گروه مدیریت ارزش سرمایه
15. کاغذسازی قائم شهر
16. پگاه همدان
17. پگاه زنجان
18. صبا فولاد خلیج فارس
19. هواپیمایی آسمان

اجرای دو پروژه‌ی کلیدی

تعیین تکلیف پروژه‌های ناتمام و برنامه‌ریزی برای کسب درآمد دائم از آنها، بخشی از استراتژی‌های مهم صندوق بازنشستگی کشوری در حوزه فعالیت‌های اقتصادی بوده است. در این چهارچوب، حجم پروژه سرمایه‌گذاری شرکت‎های تابعه صندوق در انتهای سال گذشته به 6.8 میلیارد دلار رسید و کارهای مقدماتی آنها از جمله تخصیص زمین، اخذ مجوزها و… انجام گرفته است. درعین‌حال، چندین پروژه مهم و دارای ابعاد ملی در سال1399 به بهره‌برداری رسید که توسط رئیس‌جمهور افتتاح شد. برای پایان گزارش، نگاهی داریم به این پروژه‌ها که پس از سال‌ها بلاتکلیفی و تاخیر، در سال1399 به پایان رسیدند:

1. احداث و تکمیل آزادراه شرق سپاهان: این پروژه که از پروژه‌های کلان صندوق بازنشستگی کشوری است، در سال1399، با اتخاذ راهبردهایی و با استفاده از امکانات، خدمات و محصولات شرکت‌های تابعه به بهره‌برداری رسید. این پروژه که با هدف ارتقای سرمایه بازنشستگان از طریق مشارکت در طرح‌های توسعه و عمران اجرا شده بود، بخشی مهم از کریدور شمال- جنوب کشور به شمار می‌رود و محور ارتباط بین آزادراه‌های تهران ـ اصفهان و اصفهان ـ شیراز بوده و علاوه بر کاهش طول مسیر و زمان سفر، نقشی بسزا در کاهش مصرف سوخت و آلودگی هوای شهر اصفهان خواهد داشت. آزادراه کمربندی شرق اصفهان، از 45کیلومتری شهر نطنز (در آزادراه کاشان – نطنز – اصفهان) آغاز می‌شود و به سمت جنوب ادامه می‌یابد. این محور با جاده‌های اصفهان ـ اردستان، اصفهان ـ حبیب آباد، اصفهان – فرودگاه و اصفهان – نایین، تلاقی دارد و با عبور از کنار شهر جدید بهارستان و گردنه الشتر به آزادراه اصفهان- شیراز متصل می‌شود. طرح آزادراه شرق سپاهان در ۳ قطعه اجرایی در مجموع به طول 9۳کیلومتر است که قطعه‌های اول و دوم آن در سال1399 به بهره‌برداری رسید. پروژه آزادراه بین سال‌های 1383 تا 1394 با مشارکت شرکت فاطرکوثران جنوب (به‌عنوان سرمایه‌گذار) و وزارت راه و شهرسازی در دست احداث بود. از آن پس هلدینگ مالی آتیه صبا با هماهنگی شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌‍ونقل کشور (نماینده وزارت راه و شهرسازی) به هدف سرمایه‌گذاری، احداث، بهره‌برداری و نگهداری آزادراه کمربندی شرق اصفهان مسئولیت پروژه را برعهده گرفت. قرارداد مشارکت صندوق بازنشستگی کشوری در سرمایه‌گذاری و احداث این آزادراه نیز در هشتم تیرماه 1395 میان وزارت راه و شهرسازی و آزادراه شرق سپاهان به نمایندگی از شرکت سرمایه‌گذاری آتیه صبا صورت گرفت. با پیشرفت پروژه صندوق بازنشستگی عملا همه سرمایه و امکانات مالی ساخت پروژه را برعهده گرفت و اکنون، 100درصد مالکیت پروژه را داراست و طبق توافق، درآمد 26درصدی از عوارض آزادراهی آن نصیب صندوق بازنشستگی کشوری می‌شود.
2. بهره‌برداری از فاز اول پتروشیمی مسجدسلیمان: ساخت یک پلنت پتروشیمی تولیدکننده اوره و آمونیاک در مجموعه شرکت صنایع پتروشیمی مسجدسلیمان یکی از پروژه‌های کلان اقتصادی است که با مشارکت عمده مالی صندوق بازنشستگی کشوری آغاز شد و 30اردیبهشت‌ماه 1400 توسط رئیس‌جمهور به بهره‌برداری رسید. این پروژه امکان تولید سالانه 680هزارتن آمونیاک (برای تولید اوره و 57 هزار تن مازاد آن برای فروش) و یک میلیون و 75هزار تن اوره را خواهد داشت. پروژه ساخت واحد تولید اوره و آمونیاک در آبان‌ماه 1393 آغاز به کار کرده بود. با انتصاب اکبر افتخاری به سمت مدیرعامل صندوق بازنشستگی کشوری در بهمن‌ماه 1398، تکمیل پروژه اوره و آمونیاک پتروشیمی مسجد سلیمان که صندوق بازنشستگی کشوری سرمایه‌گذار عمدۀ آن است، از تاریخ 24 بهمن 1398 در دستور کار مدیریت صندوق قرار گرفت. این پروژه تا آن تاریخ حدود ۹۵درصد پیشرفت داشت، اما از اواخر بهمن‌ماه 1397 عملا متوقف مانده بود. ضمن آنکه در اواخر سال 98 نیز مجری طرح یعنی شرکت «ووهان» به چین بازگشته بود. همه‌گیری و انتشار بیماری کرونا در چین و اِعمال محدودیت‌های آمدوشد، عملاً بازگشت تیم چینی به ایران را به تأخیر انداخت. بروز برخی مشکلات برای تأمین مالی نیز عاملی برای توقف روند پروژه بود. آغاز به‌کار مجدد پروژه نیازمند اقداماتی از سوی صندوق بازنشستگی کشوری بود که توسط معاونت سرمایه‌گذاری و امور اقتصادی پیگیری شد. صندوق بازنشستگی با هماهنگی طرف چینی (شرکت ووهان) و نیروهای متخصص داخل کشور پروژه را دیگر بار فعال کرد و به بهره‌برداری رساند.

گفتنی است، غیر از این دو پروژه ملی و بزرگ، پروژه‌های دیگری چون بهره‌برداری از 30 محصول جدید و راه‌اندازی 20 خط جدید تولید در شرکت صنایع شیر ایران، تولید تایرهای نسل دوم (تیوبلس) در شرکت ایران یاسا، فراهم‌سازی بسترهای آغاز طرح توسعه فولادسازی شرکت فولاد اکسین خوزستان، پیشبرد طرح‌های فاز 2 پتروشیمی جم تحت عنوان پروژه ABS-Rubber و… از جمله اقدامات و پروژه‌های مهمی است که در سال1399 در شرکت‌های تابعه صندوق بازنشستگی کشوری به اجرا درآمده است که انتظار می‌رود با سودآوری مجموع این پروژه‌ها، روند کاهش وابستگی مالی صندوق بازنشستگی کشوری به بودجه عمومی و منابع دولتی سرعت بیشتری بگیرد.